Kiedy w sierpniu 1945 r. powołano do życia Uniwersytet Mikołaja Kopernika – z dwoma tylko wydziałami: Humanistycznym i Matematyczno-Przyrodniczym – Delegat Ministra Oświaty do organizowania toruńskiej uczelni i jednocześnie rektor, prof. Ludwik Kolankowski podjął w ministerstwie starania o zgodę na utworzenie trzeciego wydziału, przekonując o konieczności zapewnienia mieszkańcom Pomorza dostępu do studiów prawniczych.
Już w październiku pojawiło się urzędowe ogłoszenie o zapisach na Wydział Prawno-Ekonomiczny, choć rozporządzenie o jego utworzeniu wydano 25 listopada 1945 r. Na potrzeby Wydziału przeznaczono budynek byłej Wojewódzkiej Kasy Oszczędności, któremu nadano nazwę Collegium Minus (popularnie jest on nazywany “Harmonijką” (zob. zdjęcie poniżej).
Od samego początku Wydział rozpoczął pracę na czterech latach studiów, umożliwiając kontynuowanie nauki tym studentom, których kształcenie przerwała wojna. Tylko na pierwszy rok przyjęto w roku akademickim 1945/46 – 585 słuchaczy. Wykłady rozpoczęły się już pod koniec listopada. Jednak przez długi jeszcze czas wiele wysiłków i zaangażowania pochłaniały starania o wyposażenie pomieszczeń wydziałowych i zgromadzenie księgozbioru.
Na początku 1946 r. odbyło się inauguracyjne posiedzenie Rady Wydziału, w którym wybrano pierwsze władze dziekańskie. Dziekanem został prof. Michał Wyszyński – kierownik Katedry Prawa Kościelnego. Od następnego roku akademickiego aż do roku 1953 w jego rękach spoczywała funkcja prodziekana, natomiast dziekanem był prof. Władysław Namysłowski – kierownik Katedry Prawa Narodów.
Na Wydziale utworzono szesnaście katedr. Wśród kierujących nimi w pierwszych latach działania Uczelni profesorów byli – oprócz wyżej już wymienionych – uczeni tej miary, co prof. Wojciech Hejnosz (Katedra Historii Ustroju i Prawa Polskiego), prof. Karol Koranyi (Katedra Historii Ustroju Państw Zachodnioeuropejskich), prof. Jerzy Śliwowski (Katedra Prawa Karnego), prof. Władysław Siedlecki (Katedra Postępowania Cywilnego), prof. Wiktor Kornatowski (Katedra Teorii Państwa i Prawa).
Przez pierwszy rok nauki opierano się na programie przedwojennym, później w programie studiów, obok przedmiotów tradycyjnych, znalazły się nowe: prawo pracy, prawo wyznaniowe, medycyna sądowa.
W latach 1945-1948 przy Wydziale afiliowane było Studium Prawno-Administracyjne w Olsztynie – zalążek późniejszych studiów administracyjnych.
Pierwotny zamysł kształcenia na Wydziale również w zakresie nauk ekonomicznych okazał się niemożliwy do zrealizowania z powodu braku specjalistów z tej dziedziny. Z początkiem roku akademickiego 1948/49 Wydział przemianowano na Wydział Prawa, utrzymując Katedrę Ekonomii Politycznej i pozostawiając ekonomię jako jeden z przedmiotów w programie nauczania prawa.
W 1951 r. – a więc w okresie ataku władz stalinowskich na środowiska naukowe – ministerstwo podjęło decyzję o wstrzymaniu zapisów na Wydział. Już dwa lata wcześniej na miejsce czteroletniego cyklu studiów wprowadzono trzyletni, tak więc z chwilą opuszczenia uczelni przez studentów przyjętych w roku akademickim 1950/51 działalność Wydziału została przerwana. Prośby kierowane przez władze Uczelni i Wydziału do ministra pozostały bez echa.
Do 1953 r. Uniwersytet opuściło 1099 magistrów prawa i 316 absolwentów studiów prawniczych I stopnia. W tym samym czasie przeprowadzono na wydziale 24 przewody doktorskie. Oczywistym skutkiem likwidacji Wydziału było znaczne ograniczenie dostępu do studiów prawniczych mieszkańcom Pomorza.
Polityczna “odwilż” z października 1956 r. przyniosła szansę na przywrócenie Wydziału Prawa. Starania podjęte przez Uniwersytet w Ministerstwie Szkół Wyższych zakończyły się sukcesem. Odtworzony Wydział ulokowano na powrót w Collegium Minus, powołano kierowników katedr, a ministerstwo wiosną 1958 r. oficjalnie zapowiedziało wznowienie działalności Wydziału Prawa w roku akademickim 1958/59. Zainteresowanie podjęciem studiów na reaktywowanym Wydziale było tak duże, że liczba kandydatów prawie trzykrotnie przekroczyła ustalony przez ministerstwo limit przyjęć. Na pierwszy rok przyjęto 90 osób.
Do pracy na Wydziale powróciła z innych ośrodków uniwersyteckich część pracowników z pierwszego okresu jego istnienia, m. in. prof. W. Kornatowski, prof. J. Śliwowski, a także z Wydziału Humanistycznego – szczególnie zasłużony w pracach nad ponownym zorganizowaniem Wydziału – prof. Wojciech Hejnosz, który wybrany został też pierwszym dziekanem reaktywowanego Wydziału Prawa. W 1960 roku jego miejsce zajął prof. Wacław Dawidowicz – kierownik Katedry Prawa Administracyjnego.
Ponowne organizowanie Wydziału wiązało się z trudnościami. Istniał problem z odzyskaniem księgozbioru poszczególnych katedr, brakowało pomieszczeń (budynek musiał bowiem pomieścić jeszcze katedry geografii i Wydziału Sztuk Pięknych, kwesturę UMK i Studium Wojskowe). Te i inne trudności nie przeszkodziły w otwarciu w 1961 r. nowego kierunku – administracji – w ramach utworzonego Zawodowego Studium Administracji, kształcącego w trybie zaocznym. Nie przeszkodziły też one w powołaniu studenckiego Koła Naukowego Prawników UMK, jak również Międzywydziałowego Koła Penitencjarnego, które już na początku swej działalności mogły pochwalić się znacznymi osiągnięciami.
W 1963 r. opuściła uczelnię pierwsza grupa 69 magistrów. Jednocześnie Wydział stopniowo zwiększał liczbę przyjmowanych słuchaczy. Na początku lat 60. liczba studentów samego tylko prawa zbliżała się do 700, by w kolejnych latach poziom ten poważnie przekroczyć. Do tego doliczyć trzeba studentów uruchomionego od roku 1964/65 Studium Zaocznego Prawa. Otwarcie zaocznych studiów prawniczych na UMK miało ogromne znaczenie dla całego regionu Polski północnej.
Kolejnymi dziekanami byli: w latach 1965-67 prof. Aleksander Kunicki, w latach 1967-69 prof. Jan Krajewski, w latach 1969-72 prof. Wacław Szyszkowski.
Po 1968 r. władze państwowe rozpoczęły na wszystkich uniwersytetach reformy zmierzające w kierunku centralizacji struktur. Z początkiem roku akademickiego 1969/70 pod hasłem przedsięwzięć naukowo-badawczych zlikwidowano 15 dotąd samodzielnych katedr, powołując na ich miejsce 3 instytuty: Instytut Prawa Państwowego i Administracyjno-Gospodarczego, obejmujący 6 zakładów, Instytut Prawa Sądowego, obejmujący 7 zakładów (od 1971 r. – 8) i Instytut Historyczno-Prawny, obejmujący 4 zakłady. Zmieniono też nazwę Wydziału na Wydział Prawa i Administracji.
Na początku lat 70., pomimo odejścia kilku pracowników na nowo utworzony Uniwersytet Gdański, wzrosła liczebność kadry naukowej. Dzięki temu możliwe stało się rozszerzenie zakresu kształcenia na administracji. Obok istniejącego Zawodowego Studium Administracji zaczęło działać w 1971 r. dwuletnie studium II stopnia (magisterskie) w trybie zaocznym i w 1972 r. – studium stacjonarne. W latach 70. Wydział prowadził ponadto punkt konsultacyjny zaocznych studiów prawa i administracji w Olsztynie.
W 1972 r. zmieniono podział na instytuty, zgodnie z podnoszonymi na Wydziale postulatami. Odtąd istniały: Instytut Administracji i Zarządzania, Instytut Nauk Prawno-Ustrojowych, Instytut Prawa Cywilnego, Instytut Prawa Karnego, Instytut Historyczno-Prawny, przy czym wprowadzono niewielkie zmiany w podziale na zakłady.
Wydział Prawa i Administracji UMK uzyskał prawo nadawania stopnia doktora habilitowanego w 1975 r. Od tego czasu do chwili obecnej przeprowadzono na Wydziale ponad 50 habilitacji.
W latach 70. funkcję dziekana sprawowali: prof. Czesław Jackowiak (1972-76), prof. Jan Głuchowski (1976-78), prof. Andrzej Marek (1978-1981). W tym okresie stale powiększała się liczba studentów, by pod koniec lat 70. osiągnąć liczbę blisko 1200, z tym, że w latach 1973-80 cykl stacjonarnych studiów prawniczych był nie pięcioletni, lecz czteroletni. Wyposażenie Wydziału pozostawało stosunkowo ubogie, choć w niektórych dziedzinach, np. historyczno-prawnej zgromadzony był już liczny i cenny księgozbiór, natomiast Zakład Kryminalistyki mógł pochwalić się okazałymi zbiorami broni palnej. Urządzono bibliotekę wydziałową, nieocenioną pomoc dla studentów.
W omawianym czasie liczba obronionych na Wydziale prac doktorskich była już znaczna – ponad 120 prac, licząc od momentu reaktywowania Wydziału. Zorganizowano też studia podyplomowe. Od połowy lat 80. studia administracji były już prowadzone tylko w ramach pięcioletniego Zaocznego Studium Administracji. Studentów nadal przybywało. W roku akademickim 1991/92 ich liczba doszła do 1900, z czego 1181 pozostawało na studiach stacjonarnych.
W latach 80. funkcję dziekana sprawowali: prof. Jan Łopuski (1981-82), prof. Mirosław Nesterowicz (1982-85), doc. Eligiusz Drgas (1986-87), prof. Marian Filar (1987-90). W 1990 r. dziekanem Wydziału został wybrany prof. Ryszard Łaszewski, który pełnił tę funkcję przez dwie kadencje do 1996 r. W latach 1996-99 dziekanem był prof. Grzegorz Goździewicz, w latach 1999 – 2005 funkcję tę pełnił prof. Zbigniew Witkowski, zaś w latach 2005 – 2012 prof. Andrzej Sokala.
W latach 90. zanotowano utrzymujący się olbrzymi postęp w rozwoju kontaktów Wydziału z zagranicą – goszczono uczonych zagranicznych, organizowano sesje naukowe, wielu pracowników naukowych przebywało na stypendiach i odbywało misje naukowe w wielu najbardziej odległych zakątkach świata. Były to m. in. Australia, Japonia, USA, Meksyk, a nadto Włochy, Francja, Niemcy, Wielka Brytania, Finlandia, Hiszpania, kraje Beneluksu oraz wszystkie kraje Europy środkowo-wschodniej. Wielu młodych pracowników naukowych Wydziału miało możliwość skorzystania ze stypendiów przyznanych im ze środków Funduszu im. Ireny i Wacława Szyszkowskich, działającego do dziś na Wydziale. Od 1981 r. do chwili obecnej obroniono 88 prac doktorskich.
Zarządzeniem Rektora z 18.12.1990 r. zniesiony został podział na instytuty i zakłady. Ich miejsce zajęły 24 katedry, przy czym znamiennym faktem było wyodrębnienie się Katedry Prawa Kanonicznego i Katedry Praw Człowieka i Prawa Europejskiego. W 1996 roku utworzono też w ramach Wydziału Zakład Prawa Budżetowego i Finansów Samorządu Terytorialnego. W 2000 r. w ramach Katedry Prawa Cywilnego i Międzynarodowego Obrotu Gospodarczego powołano Zakład Prawa Morskiego, kontynuujący wielkie tradycje badań nad prawem morskim w ośrodku toruńskim.
Od roku akademickiego 1990/91 wprowadzono nowoczesny system studiów, oparty na zasadzie fakultatywności części przedmiotów. Rada Wydziału Prawa i Administracji w 1999 r. zatwierdziła też Europejski System Punktów Kredytowych (ECTS).
Coraz większa liczba studentów, korzystając ze stypendiów oferowanych przez programy Unii Europejskiej TEMPUS i SOKRATES/ERASMUS (obecnie ERASMUS) odbywa semestralne lub roczne studia na renomowanych uniwersytetach w całej Europie. Dziesiątki studentów ukończy dwuletnie, anglojęzyczne studia w zakresie prawa brytyjskiego i europejskiego, oferowane przez British Law Centre oraz anglojżyczny Kurs Prawa Porównawczego (Comparative Law Course). Liczna grupa studentów prawa, korzystając z oferty bardzo prężnie działającej Lokalnej Grupy ELSA (Europejskie Stowarzyszenie Studentów Prawa), odbywa staże zawodowe w kancelariach adwokackich, sądach i urzędach państwowych wielu krajów europejskich.
Wydział posiada bogatą bibliotekę wyposażoną w ponad 57.000 książek oraz 84 tytuły czasopism naukowych (krajowych i zagranicznych). Wydawane są na Wydziale seryjnie lub nieperiodycznie następujące czasopisma naukowe: Studia Iuridica, Comparative Law Review, Toruńskie Studia Polsko-Włoskie, Przegląd Prawa Ochrony Środowiska.
Studia zaoczne prawnicze i administracyjne na dużą skalę prowadzone są na Wydziale od roku akademickiego 1993/1994. Zwiększone nabory studentów zaocznych uzasadnione były ogromnym powodzeniem, jakim cieszyły się wśród młodzieży studia prawnicze i administracyjne oraz były odpowiedzią na wzrost zainteresowania dobrze wykształconą kadrą prawniczą i administracyjną ze strony państwa w dobie jego gwałtownych i gruntownych przeobrażeń ustrojowych.
Środki uzyskane z opłat za studia prawnicze Wydział Prawa i Administracji bardzo racjonalnie i odpowiedzialnie zainwestował w budowę nowego gmachu. Promotorami i Wielkimi Budowniczymi Collegium Iuridicum Novum byli b. Rektor Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, prof. Andrzej Jamiołkowski oraz ówczesny Dziekan Wydziału, prof. Ryszard Łaszewski. Zadanie budowy nowego gmachu Wydziału stanowiło następnie cel priorytetowy zespołu dziekańskiego, kierowanego przez prof. Grzegorza Goździewicza, a następnie prof. Zbigniewa Witkowskiego. Idea budowy, silnie wsparta środkami z budżetu państwa przy niezwykłej życzliwości od 1999 r. także nowych władz rektorskich z Jego Magnificencją Rektorem prof. Janem Kopcewiczem na czele nabrała realnych kształtów w październiku 1999 r. Wówczas Uniwersytet dokonał odbioru pierwszego etapu budowy gmachu Wydziału Prawa i Administracji, a w końcu lipca 2000 r. UMK odebrał z rąk budowniczych całość gmachu, usadowionego na powierzchni 16 tys. m kw. pośród pięknego bielańskiego lasku sosnowego, gmachu liczącego wewnątrz około 9 tys. m kw. Fasadą swoją utrzymaną w architektonicznej konwencji “Harmonijki”, nowy budynek przypomina dawną siedzibę z Fosy Staromiejskiej 1a (widok gmachu na fot. poniżej):
