O początkach Katedry

Fragmenty “Kroniki Toruńskiego Ośrodka Praw Człowieka” opublikowanej w Toruńskim Roczniku Praw Człowieka i Pokoju (1993-1996) w opracowaniu Prof. dra hab. Tadeusza Jasudowicza

Zeszyt I – 1992 (Toruń 1993)
I. Z kart przeszłości
II. O podjęcie badań zespołowych
III. Powstanie i rozwój działalności Katedry Praw Człowieka
III.1. Działalność badawcza
III.2. Działalność edukacyjna
IV. Rozbudowa infrastruktury w ośrodku toruńskim

I. Z kart przeszłości

Alma Mater Copernicana, czyli Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu, nie ma zbyt długiej historii, jako że powstał dopiero w 1945 roku, opierając się na początku kadrowo głównie na siłach zmuszonej do peregrynacji na zachód kadry naukowej wileńskiego Uniwersytetu Stefana Batorego. W strukturze UMK właściwie od początku pojawił się Wydział Prawa, obejmujący m.in. Katedrę Prawa Międzynarodowego, kierowaną w pierwszym okresie funkcjonowania Wydziału przez Profesora Władysława Namysłowskiego, a po reaktywowaniu Wydziału od 1959 roku – kolejno przez Profesorów: Stanisława Edwarda Nahlika, Remigiusza Zaorskiego, Janusza Symonidesa i Janusza Gilasa.

Poza dającym się odnotować dorobkiem dwóch ostatnich kierowników Katedry – Prof. Janusza Symonidesa i Prof. Janusza Gilasa – na podkreślenie zasługuje fakt zorganizowania przez nich wspólnie, nie bez współudziału piszącego te słowa, ogólnopolskiej konferencji praw człowieka w 1968 roku, poświęconej upamiętnieniu dwudziestej rocznicy uchwalenia Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka.

Problematyka międzynarodowej ochrony praw człowieka – z większym lub mniejszym nasileniem – była uwzględniana w kursowym wykładzie prawa międzynarodowego publicznego, a w ramach prowadzonego w Katedrze seminarium powstawały prace magisterskie poświęcone tej problematyce.
(…)

II. O podjęcie badań zespołowych

W roku akad. 1989/1990 – nie bez podszeptu Dyrektora podówczas istniejącego Instytutu Nauk Prawno-Ustrojowych UMK, w skład którego wchodził Zakład Prawa Międzynarodowego, ale też z zupełnym odejściem od koncepcji Dyrektora – podjąłem pracę nad powołaniem do życia i stworzeniem warunków dla dynamicznego rozwoju działalności Zespołu Naukowo-Badawczego “Prawa Człowieka w Zmieniającej się Europie”. W początkowym okresie wiele danych napawało optymizmem; udało się zachęcić do włączenia się w skład zespołu z górą trzydziestu pracowników naukowych Wydziału, reprezentujących wszystkie podstawowe dyscypliny nauk prawnych. Nigdy jednak nie udało się skupić ich wszystkich na konkretnym posiedzeniu roboczym Zespołu. Niejeden z nich tylko hasłowo zgłaszał chęć udziału. Co gorsza, wkrótce się okazało, że nie zawsze chęci udziału w Zespole towarzyszy rzeczywista gotowość włączenia się do zespołowych badań i wniesienia konkretnego wkładu we wspólny wysiłek badawczy.

A zamierzenia nasze były nader ambitne. W pierwszym etapie prac planowaliśmy fundamentalną penetrację teoretyczną praw i wolności człowieka, mającą w swym założeniu przezwyciężenie nieszczęsnych tradycji tzw. socjalistycznej koncepcji praw człowieka, dokonanie niezbędnych przewartościowań i wytyczenie nowych perspektyw w teorii praw człowieka w Polsce. Ten etap można uznać za zakończony powodzeniem. Zwieńczony on został zorganizowaniem i przeprowadzeniem – w trzech turach, pomiędzy grudniem 1990 r. a lutym 1991 r. – Wydziałowej Konferencji Praw Człowieka. Poza pracownikami, powstałej już w tym czasie, Katedry Praw Człowieka UMK, referaty przygotowali i przedstawili: profesor Wiesław Lang, profesor Janusz Justyński i dr Ewa Kustra. Jeśli chodzi o pracowników Katedry, dr Cezary Mik (podówczas jeszcze magister) przedstawił dwa referaty: “Podstawa i istota praw i wolności człowieka” oraz “Struktura normatywna praw człowieka”; ja również wygłosiłem dwa referaty: “W poszukiwaniu źródła, podstawy i istoty praw i wolności człowieka” oraz “Stan i potrzeby badań polskiej nauki praw człowieka”.

Na drugi etap badawczy przewidziano sięgnięcie do, niepoślednich przecież, tradycji Najjaśniejszej Rzeczypospolitej w zakresie ochrony praw i wolności ludzkich. Zamierzenie to zbiegło się w czasie ze zorganizowaniem w Toruniu, głównie dzięki wysiłkom profesora Janusza Justyńskiego, Międzynarodowego Seminarium Praw Człowieka “The Origins of Human Rights”, 3-5 maja 1991 roku. Problematyka Seminarium koncentrowała się na potrójnej dwusetnej rocznicy: polskiej Konstytucji 3 Maja, francuskiej Konstytucji z 3 września 1791 r. oraz American Bill of Rights, czyli pierwszych 10 poprawek do Konstytucji amerykańskiej, uchwalonych 15 grudnia 1791 r. Dzięki wsparciu finansowemu UNESCO, co zawdzięczać można osobistym staraniom dyrektora Departamentu Praw Człowieka i Pokoju UNESCO, profesora Janusza Symonidesa, który brał w toruńskiej konferencji czynny udział, okazało się możliwe opublikowanie rezultatów Seminarium w postaci książkowej. Warto podkreślić, że to właśnie z inicjatywy J. Symonidesa oddzielną częścią Seminarium stała się sesja specjalna poświęcona nauczaniu praw człowieka w różnych krajach, z uwzględnieniem standardów międzynarodowych.

Wspomniane Seminarium nie niweczyło wszakże zamierzeń badawczych naszego Zespołu, zwłaszcza że ich założeniem miała być gruntowna, interdyscyplinarna penetracja polskiego wkładu i tradycji w dziedzinie ochrony praw i wolności człowieka od czasów możliwie dawnych aż po okres II Rzeczypospolitej. Niestety wkrótce się okazało, że wielu członków zespołu, reprezentujących poszczególne dyscypliny, albo nie czuje się kompetentnymi do podjęcia się badań historycznych, albo pierwotną gotowość wytraciło. (…)

Okazało się też, że Komitet Badań Naukowych, który początkowo zakwalifikował nasz wniosek o grant na takie badania zespołowe, w 1991 r. takiego grantu odmówił. Było to bolesnym ciosem dla środowiska toruńskiego, a zwłaszcza dla mnie osobiście, co szczególnie silnie odczuwam, otrzymując raz po raz z KBN do zrecenzowania inne projekty badań nad problematyką praw człowieka, wykazujące że wnioskodawcy dopiero “raczkują” w tej problematyce albo też nie mogą nadal wyzwolić się z uwięzi “socjalistycznej koncepcji praw człowieka”. (…)

III. Powstanie i rozwój działalności Katedry Praw Człowieka

Myśl o potrzebie utworzenia zespołu, o którym była mowa wyżej, w naturalny sposób wiodła do myśli o potrzebie pełnego usamodzielnienia się dla realizacji różnorakich, ogarniających mnie w owym czasie pasji badawczych i edukacyjnych. Stając się kierownikiem zespołu naukowo-badawczego, powziąłem jednocześnie zamiar powołania pierwszej na polskich uniwersytetach Katedry Praw Człowieka w strukturze organizacyjnej Wydziału Prawa i Administracji UMK. To fakt, że nie przyniosła sukcesu pierwsza próba postawienia idącego w tym kierunku wniosku na posiedzeniu Rady Wydziału w lutym 1990 roku. Skądinąd koncepcja “Katedry” kłóciła się z istniejącą wówczas instytutową strukturą Wydziału. Na szczęście w dwa miesiące później to mnie nakłaniano do ponowienia wniosku. Faktycznie w kwietniu 1990 roku Rada Wydziału nie miała już większych wątpliwości co do podjęcia uchwały w sprawie utworzenia Zakładu Praw Człowieka w obrębie Instytutu Nauk Prawno-Ustrojowych UMK, a jej stanowisko podzielił Senat Uczelni w czerwcu 1990 roku. Ostatecznie Rektor UMK, profesor Jan Kopcewicz, zarządzeniem z dnia 29 czerwca 1990 roku utworzył Zakład Praw Człowieka UMK, powierzając mi jego organizację.

Formalnie, z dniem 1 października 1990 roku przeszedłem z etatu docenta w Zakładzie Prawa Międzynarodowego na stanowisko Kierownika Zakładu Praw Człowieka, który – w następstwie likwidacji struktury instytutowej na Wydziale – z dniem 1 grudnia stał się Katedrą Praw Człowieka UMK. Z dniem 1 listopada 1990 roku pozyskałem dwoje współpracowników: dr Bożenę Gronowską – dotąd zatrudnioną w Zakładzie Postępowania Karnego, ale głęboko zainteresowaną prawami człowieka w kontekście wymiaru sprawiedliwości – i mgra Cezarego Mika – dotąd zatrudnionego w Zakładzie Prawa Konstytucyjnego, będącego jednak wychowankiem Zakładu Prawa Międzynarodowego i pracującego nad rozprawą doktorską z dziedziny praw człowieka.

III.1. Działalność badawcza

Od początku zatrudnienia w Katedrze jej pracownicy aktywnie włączyli się do wyżej przedstawionych interdyscyplinarnych badań naukowych. Niezależnie od tego kontynuowali już wcześniej rozpoczęte indywidualne prace badawcze: dr B. Gronowska – nad ochroną praw ofiar przestępstw i nadużyć władzy; mgr C. Mik – nad zbiorowymi prawami człowieka; ja – nad losem obywatelstwa polskiego pod okupacją sowiecką w związku z II wojną światową. Dnia 28.V.1991 roku C. Mik odbył, w sposób prawdziwie chwalebny, publiczną obronę pracy doktorskiej nt. “Zbiorowe prawa człowieka”, uzyskując stopień naukowy doktora nauk prawnych i wkrótce potem awansując na stanowisko adiunkta w Katedrze Praw Człowieka.
Bardzo pozytywnie muszę ocenić współpracę naukową pracowników Katedry. Namacalnym rezultatem wspólnych wysiłków jest opracowanie i opublikowanie nakładem wydawnictwa “Comer” w Toruniu, ze spożytkowanego na ten cel grantu UMK, obszernego studium dokumentacyjnego, obejmującego dokumenty zarówno uniwersalnego, jak i regionalnych systemów ochrony praw człowieka, ze szczególnym uwzględnieniem systemu europejskiego. W zaawansowanym stadium przygotowania znajdują się kolejne studia dokumentacyjne, połączone z teoretycznym ich opracowaniem, a poświęcone m.in. prawom dziecka oraz Europejskiej Konwencji Praw Czlowieka.

Odnotować można i trzeba, że Katedra zgłosiła chęć włączenia się do programów badawczych, które mają być podjęte w skali całego wydziału, we współpracy z uniwersytetami amerykańskimi, w szczególności ze stanów Floryda i Illinois. (…)
Te przykładowo tylko wskazane projekty stanowią naturalną kontynuację polityki Katedry, zakładającej aktywny udział w międzynarodowej współpracy naukowej. Odnotować można dotąd:
a) Udział pracowników Katedry w międzynarodowych konferencjach i sympozjach praw człowieka, włączając w to:

Międzynarodową Konferencję w Poznaniu, 8-11 października 1990 r. – “The Protection of Human Rights in All-European Perspective” (prof. T. Jasudowicz i mgr C. Mik – udział w dyskusji);
Europejskie Sympozjum Praw Człowieka w Salzburgu (Austria), 16-20 kwietnia 1991 r. – “The Protection of Economic and Social Rights in Europe” (prof. T. Jasudowicz i mgr C. Mik – udział w dyskusji);
Międzynarodowe Seminarium Praw Człowieka w Toruniu, 3-5 maja 1991 r. – “The Origins of Human Rights” (dr B. Gronowska i mgr C. Mik – udział w dyskusji; prof. T. Jasudowicz – wystąpienie nt. obowiązków państwa w zakresie krzewienia praw człowieka i prawa humanitarnego);
Holendersko-Polski Kolokwium Praw Człowieka w Utrechcie (Holandia), 23-25 czerwca 1991 r. – “Legal Aspects of a New European Infrastructure” (prof. T. Jasudowicz – z referatem nt. ochrony praw mniejszości);
Międynarodowe Kolokwium Praw Człowieka we Fryburgu (Szwajcaria) – 28-30 listopada 1991 r. – “The Protection of Cultural Rights” (dr C. Mik – udział w dyskusji);
Drugie Polsko-Fińskie Sympozjum Praw Człowieka w Sopocie, 10-15 grudnia 1991 r. – “Social Rights in a New European Dimension” (prof. T. Jasudowicz – z referatem nt. prawnego charakteru praw socjalnych);
Pierwsze Międzynarodowe Kolokwium Praw Człowieka w La Laguna (Hiszpania, Wyspy Kanaryjskie, Teneryfa), 1-4 listopada 1992 r. (prof. T. Jasudowicz i dr C. Mik – udział w dyskusji).
b) Udział pracowników Katedry w międzynarodowych kursach praw człowieka, włączając to staże zagraniczne:
Departament Polityczny Rady Europy w Strasburgu (Francja), styczeń-kwiecień 1991 r. (dr B. Gronowska);
Akademia Prawa Europejskiego we Florencji (Włochy), czerwiec 1991 r. (dr C. Mik)
Wydział Prawa Uniwersytetu w Birmingham (Zjednoczone Królestwo), wrzesień-listopad 1991 r. (dr B. Gronowska);
Wydział Prawa Uniwersytetu w Utrechcie (Holandia), listopad 1991 r. (dr C. Mik);
siedziba Międzynarodowego Trybunału Praw Człowieka w Hadze (Holandia), kwiecień-maj 1992 r. (prof. T. Jasudowicz);
Akademia Praw Człowieka w Abo/Turku (Finlandia), sierpień-wrzesień 1992 r. (dr B. Gronowska).

Dodać trzeba, że w ramach regularnej współpracy między naszą Katedrą a nauką holenderską, co zawdzięczamy zwłaszcza aktywności Sekretarza Holenderskiego Komitetu Helsińskiego w Utrechcie, p. Wilco de Jonge’a, zorganizowaliśmy i zrealizowaliśmy w Toruniu Holenderski Kurs Praw Człowieka “The Protection of Human Rights in International Law” (październik-grudzień 1991 r.), w ramach którego co tydzień gościliśmy w Toruniu specjalistę z Holandii; w sumie wykłady wygłosiło ośmiu znawców problematyki praw człowiek z sześciu holenderskich ośrodków naukowych. I wszystko byłoby dobre i chwalebne, gdyby nie fakt, że nie potrafiliśmy zachęcić do udziału w anglojęzycznym kursie, właśnie z racji bariery językowej, przedstawicieli praktyki wymiaru sprawiedliwości w województwach toruńskim i bydgoskim. Jedynie dwoje reprezentantów palestry odważyło się na uczestnictwo w kursie. W tym stanie rzeczy zmuszeni byliśmy zrezygnować z tej formy współpracy z Holandią, mimo iż strona holenderska silnie na kontynuację tej formy nastawała i dysponowała funduszami rządowymi na tego rodzaju cel.

Jeśli chodzi o współpracę krajową, trzeba by odnotować włączenie mnie, z inicjatywy ówczesnego Kierownika Samodzielnego Referatu Praw Człowieka i Mniejszości Narodowych w Ministerstwie Spraw Zagranicznych RP, prof. Zdzisława Kędzi, w optymistycznie zapoczątkowane, ale wkrótce też zupełnie przerwane prace zespołu ekspertów z dziedziny praw człowieka. Ich konsekwencją poniekąd było zaproszenie mnie z wykładem do Poznańskiego Centrum Praw Człowieka, gdzie miałem zaszczyt zaprezentować moje widzenie praw człowieka w styczniu 1991 r. (…).

III.2. Działalność edukacyjna

a) Na poziomie szkolnictwa wyższego

Już z tego, co powiedziano wyżej, daje się wyczuć ogromne zainteresowanie Katedry Praw Człowieka UMK szeroko pojętą działalnością edukacyjną. Od początku istnienia Katedry, a właściwie już na etapie starań o jej utworzenie, było jasne, że należy mieć na względzie odpowiednie obciążenia dydaktyczne, jeśli się chce marzyć o powołaniu Katedry do życia i zatrudnieniu w niej kadry naukowej. Być może szczęśliwie się akurat składało, iż zbiegło się to w czasie z intensywnymi pracami na Wydziale nad reformą studiów prawniczych. Toteż nie omieszkałem podjąć starań o uwzględnienie w programie nauczania nowego przedmiotu – “Prawa człowieka i ich ochrona”, pierwotnie przewidywanego dla IV roku studiów prawniczych i to w charakterze pełnowymiarowego (60 godz.) wykładu kursowego, uzupełnionego ćwiczeniami. Wobec znaczących oporów, zadowoliłem się akceptacją tego przedmiotu w okrojonym wymiarze (30 godz.), przewidywanego dla studentów I semestru studiów i to w charakterze przedmiotu fakultatywnego. Pocieszałem się nadzieją, że młodzież studencka zainteresuje się tym przedmiotem.

Praktyczne doświadczenia nadzieję tę potwierdziły. Istotnie, zarówno w roku akad. 1990/1991, jak też w dwu latach następnych, zdecydowana większość słuchaczy I roku studiów zapisywała się na ten przedmiot i składała kończące go egzaminy. Godząc się na osiągnięte rozwiązanie kompromisowe, dostrzegliśmy – obok przeciwwskazań – korzystne elementy, płynące z umieszczenia tego przedmiotu zaraz na początku studiów. Umożliwia to przecież odpowiednie uwrażliwianie początkujących studentów na problematykę ochrony praw i wolności człowieka, a szerzej na “ludzki wymiar” prawa w ogóle, włączając w to tradycyjne dyscypliny nauk prawnych.
W tej też sytuacji, tym bardziej skwapliwie skorzystaliśmy z przyjętej od dłuższego już czasu przez wydział polityki oferowania słuchaczom jak najbogatszej puli konwersatoriów lub wykładów uzupełniających. W rezultacie, dopracowaliśmy się bogatej oferty konwersatoriów, prowadzonych przez pracowników Katedry Praw Człowieka, co ważniejsze – cieszących się znacznym powodzeniem wśród młodzieży studenckiej. A oto wykaz tych konwersatoriów, wraz ze wskazaniem osób je prowadzących:

” Prawa człowieka wobec wymiaru sprawiedliwości” (dr B. Gronowska);
“Ochrona praw ofiar przestępstw i nadużyć władzy” (dr B. Gronowska);
“Prawo europejskie praw człowieka” (dr C. Mik);
“Europejskie prawo wspólnotowe” (dr C. Mik);
“Humanitarne prawo międzynarodowe” (prof. T. Jasudowicz);
“Prawne problemy ‘białych plam'” (prof. T. Jasudowicz)

Nadto, poczynając od roku akad. 1992/1993 uzyskaliśmy możliwość wzbogacenia zasadniczego wykładu “Prawa człowieka i ich ochrona” zajęciami uzupełniającymi “Warsztaty źródłowe praw człowieka” w wymiarze 30 godz. Oczywiście, Katedra prowadzi także seminaria magisterskie dla słuchaczy IV i V roku studiów, decydujących się na przygotowanie prac magisterskich z dziedziny prawa praw człowieka, międzynarodowego prawa humanitarnego lub prawa międzynarodowego publicznego. (…)

b) W systemie oświaty polskiej

Orientując się co do obowiązków państwa w zakresie upowszechniania dokumentacji praw człowieka i prawa humanitarnego oraz krzewienia wiedzy w tych dziedzinach wobec społeczeństwa jako całości, zwłaszcza zaś poprzez włączenie tego rodzaju nauczania do programów szkolnych dla celów realizacji prawa każdego człowieka do poznania jego praw i do działania na ich podstawie, podjąłem w tej mierze odpowiednie starania.

Na przełomie października i listopada 1990 r. przesłałem na ręce ówczesnego Ministra Edukacji Narodowej, profesora Henryka Samsonowicza, mój autorski projekt stopniowego wprowadzania nauczania praw człowieka do szkół, z sugestią poprzedzenia tych działań uruchomieniem Podyplomowego Studium dla Nauczycieli “Wychowanie do demokracji”, służącego przygotowaniu odpowiednich kadr dla potrzeb realizacji nowego przedmiotu. Wynikiem osobistej rozmowy z Ministrem było nawiązanie bezpośredniej współpracy z Departamentem Kształcenia i Doskonalenia Nauczycieli MEN.

Do wiosny 1991 roku dopracowałem się ostatecznego kształtu projektowanego studium podyplomowego, włączając w to szczegółowy program nauczania. Studium miało być uruchomione w Toruniu od października 1991 roku, przy czym miałem nadzieję, że piętrzące się trudności finansowe zdołam przezwyciężyć dzięki pozyskaniu odpowiedniego wsparcia z Funduszu ONZ na rzecz Wzmocnienia Krajowej Infrastruktury Praw Człowieka w Polsce, utworzonego na podstawie porozumienia między ONZ a Polską 24 maja 1991 r. Toteż nie omieszkałem – obok innych wniosków – zgłosić wniosku o dofinansowanie Studium dla Nauczycieli do Rady Programowej Funduszu ONZ. Niestety wniosek nie zmieścił się w puli zasługującej na priorytetowe uwzględnienie. (…)

IV. Rozbudowa infrastruktury w ośrodku toruńskim

Katedra Praw Człowieka UMK od początku usiłowała być dynamiczna w staraniach o granty krajowe i zagraniczne. Po części jednak tylko okazała się w tych staraniach skuteczna. W szczególności, bolesne doświadczenia z wnioskiem o grant KBN na badania zespołowe oraz z wnioskiem o dotację z Funduszu ONZ na Studium Podyplomowe dla Nauczycieli zmusiły nas do poszukiwania nowych form, gwarantujących w większym stopniu samodzielność finansową.

1. Fundacja Praw Człowieka i Pokoju “HOMO HOMINI”

Wiosną 1991 roku zrodził się pomysł utworzenia fundacji, który po paru wstępnych rozmowach i spotkaniach roboczych w sierpniu-wrześniu 1991 roku ucieleśnił się w postaci oficjalnego spotkania Fundatorów-Założycieli w dniu 16 października 1991 roku. Spotkanie zakończyło się uchwaleniem Statutu Fundacji Praw Człowieka i Pokoju “HOMO HOMINI” z siedzibą w Toruniu, opatrzonego także wymaganym aktem notarialnym. Sąd Rejonowy dla Miasta Stołecznego Warszawy dokonał wpisu naszej fundacji do ogólnopolskiego rejestru 28 kwietnia 1992 roku. Ustawowo przewidziane obowiązki sprawowania nadzoru nad fundacją powierzyliśmy, za jego zgodą, Ministrowi Spraw Zagranicznych RP, profesorowi Krzysztofowi Skubiszewskiemu. (…)
2. Międzynarodowa Katedra Praw Człowieka i Pokoju UNESCO
Przy okazji uczestnictwa Profesora Janusza Symonidesa w toruńskim seminarium “The Origins of Human Rights” w maju 1991 roku, zasiana została przezeń myśl o możliwości ulokowania właśnie w Toruniu jednej z Międzynarodowych Katedr Praw Człowieka i Pokoju UNESCO. Katedry te stworzyć miały sieć. Mimo piętrzących się przeszkód odniosłem poważny sukces w postaci wyznaczenia przez Departament Współpracy z Zagranicą MEN właśnie Uniwersytetu Mikołaja Kopernika jako miejsca lokalizacji tej międzynarodowej komórki naukowej. W październiku 1992 roku opracowałem wstępną wersję projektu porozumienia między UMK a UNESCO. (…)

3. Biblioteka Praw Człowieka

Jak dotąd niewiele kwot przeznaczyliśmy, bo też i niewiele mieliśmy, na zakup wydawnictw do biblioteki Katedry Praw Człowieka. W pierwszym stadium funkcjonowania katedry niezmiernie pomocnym okazało się przekazanie nam dubletów przez Poznańskie Centrum Praw Człowieka, za co niniejszym jeszcze raz wdzięczność swą wyrażamy, jak również uzyskanie pewnej liczby wydawnictw od Komitetu Helsińskiego w Polsce i Toruńskiego Oddziału Instytutu Spraw Międzynarodowych. Nie oznacza to jednak, że zasoby biblioteczne katedry są zupełnie ubogie. Zawdzięczamy to jednak przede wszystkim pomocy międzynarodowej.

I tak, wpisano nas na mailing lists szeregu organów i organizacji międzynarodowych, włączając w to m.in. Radę Europy i Międzynarodowy Komitet Czerwonego Krzyża. Spore ilości dokumentów i literatury pozyskaliśmy dzięki osobistemu zaangażowaniu znanego wydawcy – Paula Engela z Kehl am Rhein, a także profesora Klausa Samsona z Międzynarodowego Biura Pracy w Genewie. Z kolei profesor Maria Frankowska przesłała naszej Katedrze szereg istotnych pozycji amerykańskich i zapewniła pozyskanie znaczącej dokumentacji dotyczącej międzyamerykańskiego systemu ochrony praw człowieka, włączając w to orzecznictwo Komisji i Trybunału Międzyamerykańskiego. Profesor Janusz Symonides przyczynił się do otrzymania przez nas istotnych pozycji literatury z UNESCO. Sporo wydawnictw otrzymaliśmy od naszych przyjaciół w Utrechcie, zwłaszcza dzięki zaangażowaniu W. de Jonge’a i L. Zwaaka. Ostatnio nadeszły cenne przesyłki od profesora Katolickiego Uniwersytetu w Nijmegen, Keesa Groenendijka.

Przede wszystkim wspomnieć muszę o wspaniałym “prezencie gwiazdkowym” ze strony Rady Europy. Tuż przed Wigilią Bożego Narodzenia w 1991 roku otrzymaliśmy ze Strasburga tzw. bibliotheque de base, obejmującą podstawową literaturę z zakresu ochrony praw człowieka i – co najważniejsze – niemal kompletne orzecznictwo Europejskiej Komisji Praw Człowieka i Europejskiego Trybunału Praw Człowieka. (…)